Προώθηση της ανάπτυξης μεταγνωστικών δεξιοτήτων και δεξιοτήτων Θεωρίας του Νου σε εκπαιδευτικούς, μαθήτριες και μαθητές

Promoting the development of teachers’ and students’ metacognitive and theory of mind skills (Project acronym: PR0-ME-ToM)

Το πρόγραμμαχρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Δια Βίου Μάθησης (ΙΔΕΠ) Κύπρου στο πλαίσιο του Erasmus+, Strategic Partnerships, Key Action 2, KA220-SCH – Cooperation partnerships in school education (Project Number – 2022-1-CY01-KA220-SCH-000088168). Συντονιστής του έργου είναι το European University of Cyprus.

Μέλη της ερευνητικής ομάδας και ρόλος του κάθε μέλους

Συμμετέχουν σε αυτό οι παρακάτω επτά φορείς από πέντε χώρες:

1. European University of Cyprus (Coordinator)
2. University of Ioannina
3. Aristotle University of Thessaloniki
4. University of Cyprus
5. University of UCLan Cyprus
6. Universidade de Coimbra
7. University of Pécs
8. Sapientia – Hungarian University of Transylvania

Στόχοι και θεωρητικό πλαίσιο του προγράμματος

Στόχος του συγκεκριμένου προγράμματος είναι η προαγωγή των μεταγνωστικών δεξιοτήτων και των δεξιοτήτων της ΘτΝ σε εκπαιδευτικούς και μαθητές/ήτριες και των δυο βαθμίδων της εκπαίδευσης. Θα συμμετέχουν ομάδες εκπαιδευτικών και μαθητριών/τών από πέντε (5) ευρωπαϊκές χώρες (Κύπρος, Ελλάδα, Ουγγαρία, Πορτογαλία και Ρουμανία). Αρχικά, θα πραγματοποιηθεί παρέμβαση στις/στους εκπαιδευτικούς διάρκειας τριών μηνών (12  συναντήσεις ανά βαθμίδα εκπαίδευσης), η οποία θα στοχεύει, πρώτον, στην καλλιέργεια της ενημερότητας των εκπαιδευτικών σχετικά με στρατηγικές και πρακτικές που προάγουν τις μεταγνωστικές δεξιοτήτες και τις δεξιότητες της θεωρίας του νου των μαθητριών/τών τους και, δεύτερον,  στην εφαρμογή αυτών των πρακτικών στις τάξεις τους, υιοθετώντας τις αρχές της έρευνας δράσης. Πριν από την έναρξη και μετά από την ολοκλήρωση της παρέμβασης  θα χορηγηθούν εργαλεία για τη μέτρηση της ενημερότητας των εκπαιδευτικών και των μαθητών/τριών σχετικά με τη μεταγνώση και τη θεωρία του νου. Η συγκεκριμένη παρέμβαση αναμένεται να οδηγήσει στη δημιουργία σχετικού εκπαιδευτικού υλικού για την προαγωγή της μεταγνώσης και της θεωρίας του νου στην πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, το οποίο θα μεταφραστεί σε 4 ευρωπαϊκές γλώσσες.

Τα τελευταία 40 χρόνια η μελέτη του μεταγιγνώσκειν έχει γίνει ένα από τα σημαντικότερα πεδία της γνωστικής ανάπτυξης. Το μεταγιγνώσκειν αφορά τη γνώση που διαθέτει το άτομο για τις γνωστικές του λειτουργίες, για τα προϊόντα τους και για ό,τι σχετίζεται με αυτά καθώς και η ρύθμιση της γνωστικής του δραστηριότητας (Flavell, 1979). Η μεταγνωστική γνώση πέρα από τη γνώση που έχουμε για τις δυνατότητες και τις αδυναμίες μας ως γνωστικά συστήματα, αφορά και την ενημερότητά μας για την ίδια τη φύση της γνώσης και τα κριτήρια ορθότητας της γνώσης (δηλαδή την επιστημική μας σκέψη) (Metallidou, 2012. Muis et al., 2015) αλλά και τη “Θεωρία του Νου” (ΘτΝ), δηλαδή τη θεωρία που έχουμε διαμορφώσει για να εξηγούμε, να προβλέπουμε και να ερμηνεύουμε τη συμπεριφορά με όρους νοητικών καταστάσεων (π.χ., επιθυμιών, προθέσεων, πεποιθήσεων) (Wellman, 2018). Στην πραγματικότητα, η ΘτΝ συνιστά το πρώτο είδος μεταγνωστικής γνώσης που διαθέτουμε για το πώς λειτουργεί ο νους μας και ο νους των άλλων (δηλαδή η ικανότητά μας να αποδίδουμε νοητικές καταστάσεις στον εαυτό μας και στους άλλους), μια ικανότητα που έχει βρεθεί ότι παίζει ζωτικό ρόλο στις αλληλεπιδράσεις του ατόμου με τους άλλους (Misailidi, 2010, 2021). Επιπλέον, το μεταγινγώσκειν αφορά, όχι μόνο γνώση αλλά και δεξιότητες παρακολούθησης, ρύθμισης και αξιολόγησης της γνώσης και των διεργασιών παραγωγής αυτής. Αφορά, δηλαδή και τη στρατηγική μας σκέψη και συνιστά ένα από τα πιο κρίσιμα συστατικά της αυτο-ρυθμιζόμενης μάθησης (Efklides, 2008, 2011). Ειδικότερα, η εισαγωγή των υπολογιστικών συστημάτων στην εκπαίδευση έδωσε στο άτομο τη δυνατότητα πρόσβασης σε πλήθος πληροφοριών, η χρήση των οποίων, ωστόσο, προϋποθέτει την ανάπτυξη δεξιοτήτων επιλογής, διαχείρισης, και αξιολόγησής τους. Ο έλεγχος της μάθησης μεταφέρεται στο ίδιο το άτομο. Το έργο, λοιπόν, της εκπαίδευσης είναι διπλό: το άτομο πρέπει να διδαχθεί πώς να μαθαίνει αλλά και πώς να σκέφτεται κριτικά πάνω στο συνεχώς μεταβαλλόμενο πλήθος των πληροφοριών. Οι δεξιότητες αυτο-ρύθμισης της μάθησης παίζουν κομβικό ρόλο στην ερμηνεία της σχολικής επίδοσης από την παιδική έως και την εφηβική ηλικία (βλ. μετα-ανάλυση Dent & Koenka, 2016).

Το παρόν ερευνητικό πρόγραμμα επιχειρεί: (α) να διερευνήσει την ενημερότητα εκπαιδευτικών και μαθητών/τριών για ποικίλες διαστάσεις του τρόπου με τον οποίο ο νους ο δικός μας και των άλλων ανθρώπων λειτουργεί, επεξεργάζεται πληροφορίες από το εσωτερικό και εξωτερικό περιβάλλον, σχεδιάζει, παρακολουθεί και ελέγχει τη γνωστική επεξεργασία και (β) να ενισχύσει το μεταγιγνώσκειν και τη ΘτΝ εκπαιδευτικών και μαθητών μέσα από την υλοποίηση σχετικής παρέμβασης στους εκπαιδευτικούς. Δεν υπάρχουν όσο είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε παρεμβάσεις οι οποίες να στοχεύουν στη συνδυασμένη παρέμβαση με στόχο την ενίσχυση της ΘτΝ, της επιστημικής σκέψης και της στρατηγικής σκέψης σε εκπαιδευτικούς. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα αποτελέσματα μεταγνωστικών παρεμβάσεων σε μαθήτριες/τές οδηγούν σε πολύ σημαντικά και το κυριότερο μακροπρόθεσμα οφέλη στα μαθησιακά αποτελέσματα και τις επιδόσεις μαθητών/τριών σε διαφορετικές εκπαιδευτικές βαθμίδες και σε διαφορετικές ομάδες μαθητών με βάση τις ικανότητες και την κοινωνικοοικονομική τους κατάσταση (βλ. επισκόπηση Efklides & Metallidou, 2020). Το κρίσιμο ερώτημα, λοιπόν, είναι πόσο προετοιμασμένοι είναι οι εκπαιδευτικοί για να εφαρμόσουν μια διδασκαλία εστιασμένη στην προαγωγή των μεταγνωστικών δεξιοτήτων και των δεξιοτήτων της ΘτΝ στην καθημερινή διδακτική τους πρακτική. Πρόσφατα εμπειρικά δεδομένα από βιντεοσκοπημένες παρατηρήσεις στην τάξη έδειξαν ότι οι εκπαιδευτικοί της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης δεν είναι ενήμεροι για το ρόλο των μεταγνωστικών δεξιοτήτων στην προαγωγή της αυτο-ρυθμιζόμενης μάθησης των μαθητών/τριών τους (Dignath & Büttner, 2018). Μάλιστα, τονίζεται η ανάγκη επικέντρωσης των μελλοντικών ερευνών στην εκπαίδευση των εκπαιδευτικών ώστε να αποκτήσουν ενημερότητα σχετικά με τη σημασία της διδασκαλίας των μεταγνωστικών στρατηγικών καθώς και την ανάγκη δημιουργίας εργαλείων για χρήση από τους εκπαιδευτικούς και την ενεργητική τους εμπλοκή στα προγράμματα παρέμβασης. Το παρόν πρόγραμμα εντάσσεται μέσα σε αυτό το πλαίσιο

Ειδικότερα, στο πλαίσιο του PRO-ME-ToM θα:

1. αναπτυχθούν εργαλεία για τη μέτρηση της ενημερότητας των εκπαιδευτικών σχετικά με τη μεταγνώση και τη θεωρία του νου των μαθητών/τριών τους, τα οποία θα μεταφραστούν σε πέντε γλώσσες, και στη συνέχεια θα είναι διαθέσιμα για χρήση από εκπαιδευτικούς της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και
2. θα υλοποιηθεί παρέμβαση στο πλαίσιο της οποίας οι εκπαιδευτικοί: (α) θα ενημερωθούν γύρω από τη μεταγνώση και τις διαστάσεις της, συμπεριλαμβανομένης και της θεωρίας του νου, (β) το ρόλο της μεταγνώσης στον έλεγχο της γνωστικής επεξεργασίας και τη σημασία της θεωρίας του νου για την κοινωνική αλληλεπίδραση και (γ) θα αναπτύξουν τεχνικές και δεξιότητες που θα τους βοηθήσουν να κατανοήσουν πώς μπορούν να διαμορφώνουν κατάλληλα τη διδασκαλία τους ώστε να δημιουργούνται ευκαιρίες καλλιέργειας/ενίσχυσης αυτών των δεξιοτήτων στους/στις μαθήτριες/τές τους.
3. στην αρχή και στο τέλος της παρέμβασης θα χορηγηθούν εργαλεία στις/στους εκπαιδευτικούς και στους/στις μαθητές/τριές τους με στόχο την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της  παρέμβασης.

Αναμενόμενα οφέλη για εκπαιδευτικούς και μαθήτριες/τές

Εκπαιδευτικοί: Αναμένεται ότι στο τέλος του προγράμματος:

1. θα έχουν αναπτύξει γνώσεις για τη σημασία της Θεωρίας του Νου για τη μάθηση και την προσαρμογή των μαθητών/τριών τους στο κοινωνικό περιβάλλον, αλλά και δεξιότητες για την ενίσχυση των δεξιοτήτων ΘτΝ των μαθητών/τριών τους.
2. μέσα στην τάξη, η ενισχυμένη ενημερότητα των εκπαιδευτικών γύρω από τη μεταγνώση και τις επιμέρους διαστάσεις της, αναμένεται να έχει θετικό αντίκτυπο στους τρόπους με τους οποίους αυτοί διδάσκουν στους μαθητές: (α) πώς να στοχάζονται γύρω από τον τρόπο με τον οποίο σκέπτονται, μαθαίνουν, θυμούνται και εκτελούν ακαδημαϊκές δραστηριότητες και (β) πώς να κάνουν την αιτιακή σύνδεση νοητικών καταστάσεων – συμπεριφοράς.

Μαθήτριες/ές: Αναμένεται ότι στο τέλος του προγράμματος:

1. θα ενισχυθεί η ικανότητα των μαθητών/τριών  να κατανοούν τις νοητικές καταστάσεις των άλλων και να κάνουν τη σύνδεση νοητικών καταστάσεων – συμπεριφοράς,
2. θα αναπτυχθεί η επιστημική τους σκέψη για το πώς κατασκευάζεται η γνώση και ποια είναι τα κριτήρια αξιολόγησής της ορθότητάς της, 
3. θα ενισχυθούν οι μεταγνωστικές τους δεξιότητες να σχεδιάζουν την πορεία της μάθησή τους καθώς και να παρακολουθούν και να αξιολογούν με ακρίβεια τα μαθησιακά τους αποτελέσματα,
4. θα αναπτύξουν τη στρατηγική τους σκέψη μέσω της ανάπτυξης της δηλωτικής, διαδικαστικής και  “εκ των περιστάσεων” γνώσης για το ποιες στρατηγικές μάθησης και λύσης προβλημάτων έχουν στη διάθεσή τους, πώς πρέπει να τις εφαρμόζουν και πότε και γιατί εφαρμόζουν με ευελιξία την κάθε στρατηγική.
5. η ενίσχυση των δεξιοτήτων αυτο-ρύθμισης της μάθησης θα οδηγήσει και σε καλύτερα μαθησιακά αποτελέσματα, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις μαθητών/τριών που βρίσκονται σε ομάδες υψηλού κινδύνου για μειωμένες επιδόσεις.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Dent, A. L., & Koenka, A. C. (2016). The relation between self-regulated learning and academic achievement across childhood and adolescence: A meta-analysis. Educational Psychology Review, 28, 425-474.

Dignath, C., & Buttner, G. (2018).Teachers’ direct and indirect promotion of self-regulated learning in primary and secondary school mathematics classes – insights from video-based classroom observations and teacher interviews. Metacognition Learning, 13, 127-157.

Efklides, A. (2008). Metacognition: Defining its facets and levels of functioning in relation to self-and co-regulation. European Psychologist, 13, 277-287.

Efklides, A. (2011). Interactions of metacognition with motivation and affect in self regulated learning: The MASRL model. Educational Psychologist, 46, 6-25.

Efklides, A. & Metallidou, P. (2020). Applying Metacognition and Self-Regulated Learning in the Classroom. In Oxford Research Encyclopedia of Education. Li-fang Zhang (Ed.). New York: Oxford University Press.    

Flavell, J. H. (1979). Metacognition and cognitive monitoring: A new area of cognitive developmental inquiry. American Psychologist, 34, 906-911.

Metallidou, P. (2012). Epistemological beliefs as predictors of self-regulated learning strategies in middle school students. School Psychology International, 34, 283-298.

Misailidi, P. (2010). Children’s metacognition and theory of mind: Bridging the gap. In A. Efklides & P. Misailidi (Eds.), Trends and prospects in metacognition research (pp. 279-291). NY: Springer.

Misailidi, P. (2021). Understanding Cognitive Mental States and Emotions in Early Childhood: Dissociation and Interconnectedness. In D. Moraitou & P. Metallidou (Eds), Trends and Prospects in Metacognition Research across the Life Span: A Tribute to Anastasia Efklides (pp. 211-228). NY: Springer.

Muis, K. R., Pekrun, R., Sinatra, G. M., Azevedo, R., Trevors, G., Meier, E., & Heddy, B. (2015). The curious case of climate change: Testing a theoretical model of epistemic beliefs, epistemic emotions, and complex learning. Learning and Instruction, 39, 168-183.

Wellman, H. M. (2018). Theory of mind: The state of the art. European Journal of Developmental Psychology, 15(6), 728-755.